Türkiye'de 30'u sadece bu topraklara özgü 187 doğal orkide türü yetişiyor. Ancak şimdilerde hepsi büyük tehlike altında. Nedeniyse kış soğuğunu yumuşatan içecek salep ve yazın en önemli lezzetlerinden Maraş usulü dondurma!

Soğuk kış günlerinde salep içiyoruz. Yazın salep tozuyla yapılmış dondurma yiyoruz. Peki salep tozunun nasıl üretildiğini biliyor muyuz? Türkiye yılda yaklaşık 45 bin tonla dünyadaki en büyük salep üreticisi ve bu yüzden her yıl yaklaşık 120 milyon orkide yumrusu doğadan toplanıyor. Bu durum, bir kısmı sadece Türkiye’de yaşayan, insanın içini ürperten nadirlikte pek çok orkide türünü yok olma noktasına getirmiş durumda. Oysa etkileyici güzelliklere sahip bu bitkilerin bazıları öylesine ender ki, dünyada yalnızca Anadolu’daki tek bir alanda ve sadece birkaç öbek halinde yaşıyor. 

Orkideler genellikle tropikal bitkiler olarak bilinse de, Türkiye doğasında yetişen birbirinden farklı 187 doğal orkide türü bulunmakta. Bunlardan 30 orkide türü yalnızca Türkiye’ye özgü ve çoğu Akdeniz Bölgesi’nde yaşıyor. 

Ancak, Türkiye’nin orkideleri bugün büyük tehlike altında; hatta birçok tür soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya. Bu hızlı yok oluşun nedenleri arasında sürekli artan nüfusla birlikte gelen yapılaşma, tarım alanlarının genişlemesi, otlatma, doğal alanların tahribinin yanı sıra özellikle yumrularının salep üretimi için ‘vahşi faydalanma’ şeklinde toplanması ve değerli bir ‘meta’ olarak görülmesi. 

Dakikada 700’ü yok oluyor 

Orkide yumruları genellikle mayıs ve haziran aylarında toplanıyor. Yani bugünlerde dakikada yaklaşık 700 orkide bireyi yok oluyor. 

Salep üretimi için orkideler büyük çapalarla iki yumrusuyla beraber topraktan sökülüyor, daha açık renkli olan ve genellikle gelecek neslin oluşacağı yeni yumru içimlik salep üretimi için alınıyor. Yumrular soyuluyor, suda kaynatılıyor, kurutuluyor ve kokusuz, beyazımsı veya sarımsı bir toza dönüşene kadar öğütülüyor. Aslında sökülen iki yumrudan büyük olanının alınıp küçük olanının toprakta bırakılması, orkidenin yok olmasını önleyebiliyor. 

Salep tozu bunun dışında Maraş usulü dondurmada da katkı olarak kullanılıyor; çünkü saleple dondurma istenen kıvamı daha uzun süre koruyor. Maraş usulü dondurma da ününü Anadolu’nun dört bir yanından sökülen orkidelere borçlu. Ancak aynı amaçla, doğaya zarar vermeden üretilen herhangi bir kıvam artırıcı madde, örneğin nişasta bile kullanılabilir. Örneğin dünyaca ünlü ‘İtalyan dondurması’nın üretiminde orkide kullanılmamakta ve zevkle tüketilmekte. 

Orkideleri mezarlıklar koruyor 

Orkidelerin felaketi andıran bir şekilde yok oluşu sonucunda, ne yazık ki birçok orkide türünün doğadaki sayıları bir elin parmaklarını geçmez rakamlara düştü. Bu yok oluş tablosunun son rakamları oldukça üzücü; Antik Likya Orkidesi son 6 birey, Antik Isaura Orkidesi yalnızca 13 birey, Kayışlı Toros Orkidesi son 4 birey, Amanos Orkidesi son 6 birey... Bu türleri ne yazık ki yakın zamanda bir daha doğamızda göremeyeceğiz. 

Anadolu’da orkide görmek giderek zorlaşırken, endemik türler de dahil olmak üzere pek çok orkide, kutsal diye dokunulmayan yatır veya mezarlıklarda korunabilmekte. Yani yatır ve mezarlıklar Türkiye’de orkidelere hayat veren ‘son sığınma ortamları’. Son yıllarda oralarda bile orkidelere rahat verilmediği de görülüyor. 

Avrupa Birliği ülkelerinde salep üretimi yasaklanmış durumda. Hatta Hollanda ve Almanya gibi ülkelerde tek bir orkide çiçeğinin koparılmasının dahi cezası 1000 Euro civarında. Üstelik para cezasının yanı sıra iki yıl hapse varan hapis cezaları uygulanmakta. Ülkemizde orkidelerimizin hayatta kalabilmesinin tek yolu da acilen salep üretiminin yasaklanması. 

Başka bir ifadeyle Türkiye’deki orkideler ne yazık ki artık uçurumun kıyısına geldi ve uzun vadeli planlarla acilen korunmazlarsa tüm orkidelerin tehlike altına girmesi, sadece birkaç alanda yetişen ender ve endemik türlerinse tamamen ortadan kaybolması kaçınılmaz. 

Anadolu’daki bu doğal hazinenin sonsuza kadar yaşayabilmesi, bu topraklarda yaşayan insanların elinde. İçilen her yudum saleple, yenen her Maraş usulü dondurmayla bu benzersiz hazine hızla yok olmaya devam ediyor.

www.radikal.com.tr